سفیدآب، کاروان سراها

سفیدآب، کاروان‌سراها \ kārvān-sarāhā-ye sefīd-āb \ ، یا کاروان‌سراهای سنگی آبشار اول و آبشار دوم؛ دو کاروان‌سرا در دشت لار و احتمالاً متعلق به دورۀ صفویه. 
بقایای این دو کاروان‌سرا ــ که به سبب موقعیت جغرافیایی آنها، در این مقاله کاروان‌سرای سنگی آبشار اول و کاروان‌سرای سنگی آبشار دوم سفیدآب خوانده می‌شوند ــ در مسیر راه قدیمی ری به مازندران در دشت لار، در انتهای تنگه‌ای که حدود 800 متر بالاتر از کاروان‌سرای چشمۀ دوبِرار آغاز می‌شود، جای دارد. این تنگه در جهت شمال شرقی ـ جنوب غربی امتداد دارد و رودخانۀ سفیدآب از میان آن می‌گذرد؛ ازاین‌رو، این تنگه را نیز سفیدآب می‌خوانند. در ابتدای تنگۀ سفیدآب در سمت راست، امامزاده نقارخانه، و در سمت چپ، کوه نقارخانه قرار دارد. 

کاروان‌سرای اول

 کاروان‌سرای سنگی آبشار اول سفیدآب در °36 و ´1 و ´´2 عرض شمالی، و °51 و ´47 و ´´13 طول شرقی، در دامنۀ شرقی تپه‌ماهورهای سمت غربی درۀ سفیدآب و کنار جادۀ شنی موجود در سمت جنوب غربی آبشاری که در انتهای دره واقع است، جای دارد. فاصلۀ این کاروان‌سرا با کاروان‌سرای چشمۀ دوبرار در پایین‌دست آن، از طریق جاده 500‘4 متر، و تا کاروان‌سرای سنگی آبشار دوم سفیدآب واقع در شمال شرقی آن، حدود 500‘ 3 متر است. جهت بنای این کاروان‌سرا شمال شرقی ـ جنوب غربی است و دارای 5 / 32 متر طول، و 5 / 8 متر عرض است. 
درِ ورودی کاروان‌سرا در سمت جنوب تعبیه شده است و بخشهایی از بنا در همین بخش تخریب گردیده است. بنای کاروان‌سرا دارای دو قسمت شرقی و غربی است؛ قسمت غربی تقریباً سالم مانده، و شامل یک اتاق یا دالان نسبتاً بزرگ و طاق‌نماهایی در بدنۀ قسمت شمالی است. قسمت شرقی بنا که دهانۀ جنوبی و بخشی از سقف آن تخریب شده، مانند قسمت غربی است، اما انتهای آن به علت انباشت آوار، کاملاً پیدا نیست. در حد فاصل دو قسمت کاروان‌سرا اتاقی مستقل وجود دارد که ارتباطی با دیگر قسمتها ندارد. به نظر می‌رسد این اتاق مخصوص قافله‌سالار یا نگهبان کاروان‌سرا و یا افراد ویژه بوده است. 
مصالح احداث بنای کاروان‌سرا سنگ لاشه، قلوه‌سنگهای بزرگ یا سنگهای کف رودخانه‌ای و ملاط گچ سنتی، و در قسمتهای زیرین برای مقابله با رطوبت، ملاط آهک یا ساروج است. طاق و تویزه‌های بنای کاروان‌سرا از نوع جناغی کند و گنبدهای آن عرقچین خوابیده است. در قسمتهای مختلف بدنۀ داخلی بنا، فضاهای کوچکی، شبیه طاقچه برای قرار دادن وسایل روشنایی‌زا مانند پی‌سوز ایجاد شده است. 
تمامی سطوح بدنۀ داخلی بنا به علت روشن کردن آتش در طول سالیان متمادی، کاملاً سیاه شده است. در بخشهایی از فضای داخلی بنا و پیرامون آن، آثار حفاریهای غیرمجاز وجود دارد. تخریب قسمتهایی از بنا که بدان اشاره شد، عمدتاً ناشی از حفاریهای غیرمجاز است. با وجود تخریبهای صورت‌گرفته، بنای کاروان‌سرای آبشار اول سفیدآب از استحکام و ایستایی بسیار خوبی برخوردار است و با اختصاص اعتبارات جزئی، قابلیت بازسازی و احیای مجدد و بهره‌برداری دارد. 
پیرامون کاروان‌سرا را پوشش انبوهی از گیاهان دربرگرفته است و ازاین‌رو، یافتن مواد فرهنگی که به استناد آنها بتوان دیرینگی کاروان‌سرا را تعیین کرد، دشوار است. اما با توجه به سبک و شیوۀ احداث، نوع مصالح به‌کاررفته و تشابهات آن با کاروان‌سرای چشمۀ دوبرار، می‌توان دیرینگی کاروان‌سرای سنگی آبشار اول را دورۀ صفویه تعیین کرد. 
این کاروان‌سرا در مهرماه 1382 با شمارۀ 360‘10 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است. 

کاروان‌سرای دوم

 کاروان‌سرای آبشار دوم سفیدآب، در ادامۀ مسیر درۀ سفیدآب، در بالای ارتفاعات غربی کوه کبود و کوه پاکبود و بلندیهای شرقی کوه سرخک و ناحیۀ سرچمن، در موقعیت جغرافیایی °36 و ´1 و ´´37 عرض شمالی، و °51 و ´48 و ´´44 طول شرقی جای دارد. در برخی از نقشه‌های موجود، در حد فاصل میان گردنۀ کبود و درۀ گوشلک و در سمت غرب ناحیۀ پاکبود، از کاروان‌سرایی به نام پاکبود نام برده شده است که به احتمال زیاد همین کاروان‌سرای آبشار دوم است. 
این کاروان‌سرا در پایین و سمت جنوب یک صخرۀ سنگی بزرگ احداث شده است و یکی از سرچشمه‌های اصلی رود سفیدآب در سمت غرب آن جریان دارد. این کاروان‌سرا در جهت شرقی ـ غربی ساخته شده، و طول آن حدود 22 متر، و عرض آن حدود 5 / 11 متر است. 
ورودی کاروان‌سرا از سمت جنوب، و فضای داخلی آن شامل دو بخش مجزا ست. بخش نخست که در سرتاسر ضلع جنوبی واقع شده، به چهارپایان اختصاص داشته است و در بدنۀ دیوارهای آن جای آخورها به خوبی مشاهده می‌شود. به نظر می‌رسد این قسمت دارای طاق گهواره‌ای از نوع ضربی بوده است. بخش دوم کاروان‌سرا که در سرتاسر جبهۀ شمالی بنا ساخته شده، دارای دری اختصاصی در مقابل در ورودی اصلی است. در سمت چپ این در 3 اتاق مرتبط با یکدیگر قرار دارند. به نظر می‌رسد هر یک از اتاقهای این قسمت دارای گنبدی مجزا با نورگیرهایی در سقف بوده که تهویه و نور مورد نیاز اتاقها را تأمین می‌کرده است. 
در دیوارهای خارجی این کاروان‌سرا هیچ نشانه‌ای از پنجره دیده نمی‌شود. همچنین سقف و حدود 5 / 1 متر از دیوارهای شمالی و جنوبی آن فرو ریخته است. مصالح به‌کاررفته در این کاروان‌سرا، سنگ لاشه و ملاط گچ سنتی است و بنا بسیار مقاوم ساخته شده است؛ بنابراین، گمان می‌رود که علت اصلی تخریب سقف و قسمتهایی از دیوارهای جانبی، اقدامات انسانی نظیر حفاریهای غیرمجاز باشد. 
در فاصلۀ 100متری جنوب غربی کاروان‌سرای آبشار دوم آثار دیوارهای سنگ‌چین که به صورت خشکه‌چین (دیوار بدون ملات)، برای برپایی «بره» یا «یورت» ساخته شده‌اند، دیده می‌شود و بر بدنۀ برخی از آنها بقایای ملاط نیز قابل مشاهده است. احتمالاً این سنگها از بدنۀ کاروان‌سرا جدا شده، و به محل جدید منتقل گردیده‌اند. 
در اطراف کاروان‌سرای آبشار دوم، بقایایی از خرده‌سفالهای دوران سلجوقی، تیموری و صفویه دیده می‌شود. شاید قبلاً در این محل بنای دیگری برای استفادۀ مسافران وجود داشته که از میان رفته است؛ زیرا قدمت بنای موجود از دوران صفویه فراتر نمی‌رود. 
بنای کاروان‌سرا یا رباط آبشار دوم درۀ سفیدآب، نخستین‌بار در 1380 ش مستندسازی گردید و پروندۀ ثبتی برای آن تهیه شد و در مهرماه 1382 با شمارۀ 361‘10 در فهرست آثار ملی به ثبت رسید. 

ناصر پازوکی طرودی